این گنبد در دوره ایلخانی به دستور سلطان محمد خدابنده و توسط اولجایتو بنا شده است. کار ساخت این بنا از سال 704 ه ق شروع و در مدت 9 سال در تاریخ 713 ه ق پایان یافته است. شکل اصلی بنا هشت ضلعی می باشد.
ارتفاع این بنا 5/48 متر و قطر دهانه گنبد 6/25 متر می باشد. این بنا از داخل 8 ایوان و حدود 500 اتاق و حجره دارد. این بنا دارای بزرگترین گنبد آجری جهان است که قوس آن با دور بسیار تند و پیچیده اجرا شده است.
زمين اين بنا طبقات فشرده شن و ماسه به عمق تقريبي 8 متر تشكيل شده كه معماران گنبد تنها شالوده اي كم عمق و كم عرض تهيه ببينند ؛ به طوري كه پي ها در اكثر بخش ها به غير از بخش شمالي ، از 50 يا 60 سانتي متر تجاوز نمي كند و همين پي نيز در محل درها و پنجره ها بريده شده است و اين حاكي از اطمينان و اعتمادو دانش معماران زمان دارد .
با توجه به چاهي كه در كف بنا به عمق 9 متر كشف گرديده و هيچ علامتي از استفاده آن موجود نيست ، به نظر مي رسد كه هدف از كندن آن ، آزمايش مقاومت خاك جهت بر پا كردن بنايي با ارتفاع حدود 50 متر بوده است .
بنا بر روي هشت ضلعي به خاطر الحاقات ديگر، دگرگون شده ؛ امّا در طبقات بالاتر كاملاً مشهود است .
اين بنا 5/48 متر ارتفاع دارد و 60/25 متر قطر دهانه گنبد آن است عرض جزرها ، 87/6- به استثناي جزرهاي شمال غربي و شمال شرقي كه به عرض 40/12 متر است – و طول آنها از بيرون 17 و از داخل 60/8 متر است . اين جزر ها در درون علاوه بر راه پله ها داراي 8 ايوان مرتفع و نزديك به 500 اتاق و حجره هستند .
درباره ورودي هاي اصلي به فضاي داخلي ، به خاطر وجود راه هاي متعدد ، نظريه هاي مختلفي ابزار شده كه عمدتاً ايوان هاي شرقي و شمالي را به عنوان ورودي هاي اصلي معرفي كرده اند و وجود كتيبه هاي مفصل ايوان شرقي و كتيبه هاي به خط ثلث ايوان شمالي ، مؤيد اين نظر است . به نظر مي رسد در گذشته ، راه هاي ديگر با پنجره هاي آهني مسدود مي شده اند .
كف بناي گنبد سلطانيه با زير سازي آجر فرش و شفته آهك و روكش سنگ مرمر سفيد يا سنگ رخام فرش شده بوده است .
با كاربردي ، بالكن هاي هشتگانه اي هستند كه از ايوان پديد آمده اند و به نوبه خود داراي تزيينات زيبايي اعم از كايكاري مقرنس كاري ، تسمه كشي ، گچكاري و تلفيق آجر و كاشي و سر انجام كتيبه هاي متعدد هستند .
اين ايوان ها كه رو به بيرون هستند ، هريك به طور متقارن به سه واحد طاق و تويزه تبديل شده و آرايش سقف آنها زيباترين و جذابترين تزيينات هنر گچبري ايران است . راه پله ها از طبقه اول شروع مي شود و تا بالاي مناره ها ادامه پيدا مي كند . دسترسي به پشت بام نيز از طريق همين راه پله هاست .
طبقه سوم ( پشت بام ) در 80/ 27 متري سطح زمين واقع و پايه اي براي گنبد عظيم و مناره هاي هشتگانه آن است . گنبد سلطانيه به گونه اي كاملاً خاص و ابتكاري با طرح جناغي بنا شده است . اين گنبد از نوع دو پوشه پيوسته است ؛ به طوري كه دو پوسته به موازات همديگر قرار گرفته اند .
اين گنبد با قطر دهانه 60/25 متر ، بزرگترين گنبد معماري اسلامي ايران است و بدون هيچ گونه پشت بند ، سر منار يا شانه اي ساخته شده است . ضخامت پوش گنبد از پايه به طرف نوك گنبد كاهش مي يابد كه ضرورتي ناشي از سبكي و استحكام بوده است .
پا طاق گنبد از بيرون 40/1 و ارتفاع گنبد ، 19 متر است كه در بيرون با كاشي هاي زيباي فيروزه اي پوشش يافته است . اين پوشش امروز توسط سازمان ميراپ فرهنگي تعمير و تجديد شده است پرفوسور پيروسن پائولزي معتقد است كه سيستم دو جداره بودن گنبد با دو قشر موازي و مجزا كه صرفاًبا پشت بند هاي آجري بين خود و به هم مربوط هستند و فرم واحدي را شامل مي شوند از خصوصيات منحصر به فرد گنبد سلطانيه است و قبل از آن سابقه اي نداشته است .
گفته می‌شود در ساخت گنبد بزرگ شهر فلورانس از این گنبد الگوبرداری شده‌است. بنای این گنبد که بعد از گنبدهای سانتاماریا دلفیوره و ایاصوفیه سومین گنبد بزرگ دنیاست. سبک معماری این بنا به شیوه آذری است.
باشگاه خبرنگاران
فـال روزانه 1392/04/17 